ÖZET:
Türkiye’de doğal boyacılık bir ata sanatı olarak yüzyıllardan beri yapılmıştır. Doğal boyacılık Türklerde ileri düzeyde uygulanmış ve Dünyada doğal boyacılık açısından örnek teşkil etmiştir. Halı ve kilimlerde doğal boyaların kullanılması, geleneksel yapıda ve sanat değeri taşıyan bu yaygıların tercih edilmesine neden olmaktadır. Özellikle bu halı ve kilimler iç ve dış piyasada kolayca alıcı bulmakta özel fiyatlarla satılmakta ve gelir sağlamaktadır. Halı ve kilim iplikleri boyanmasında bazı bitkilerin tamamı kullanılırken bazılarının ise çiçek, tohum, yaprak, gövde kabuğu, meyve kabuğu, toprak altı sürgünü, kökü vb. kısımları kullanılmaktadır. Boyamada kullanılan bitkilerin renk yelpazesi oldukça geniştir. Ayrıca boyamalara katılan mordanlar da bu renk yelpazesinin daha da artmasına neden olmaktadır. Bu çalışmada; Türklerde uygulanan doğal boyacılığın tarihsel önemi belirtilmiş, Türkiye’de halı ve kilim ipliklerinde kullanılan renkler gruplandırılmış, bu renkleri veren bitkiler ve bu bitkilerin hangi bölümlerinin boyamada kullanıldığı açıklanmıştır.
1. GİRİŞ
Türkiye’de ve Dünya’da bitkisel boyacılık yüzyıllardan beri yapılmaktadır. Doğada kendiliğinden yetişen veya kültürü yapılan bitkilerin çiçek, yaprak, gövde, gövde kabuğu, ince dalları, toprak altı sürgünleri, yumru kabuğu, kökü, tohumu, çekirdeği veya tamamından değişik yöntemlerle hazırlanan ekstraktlarla yün, pamuk ve ipek gibi hammaddelerin değişik tekniklerle boyanması işlemine “bitkisel boyacılık” denilmektedir.
Henüz ilkel şartlar altında mağara devrinde yaşayan insanlar süslenmek gereğini duymuşlar ve bu duygularını bazı kemik parçaları, renkli taş ve madenleri, renkli tüyleri vücutlarının çeşitli yerlerine takarak göstermişlerdir. Bu süslenme gereksiniminin etkisi ile uzun zaman önce insanoğlu boyayı bu1muştur. Boya sanatının doğada renk olgusunun aranması ve uygulanması ile başladığına inanılmaktadır (Öztürk,1982). Bitkisel boyaların tarihte kullanıldığını destekleyen kanıtlar bulunmaktadır. Bulunan taş yığınları ve salyangoz kabukları ayrıca mineral kaynaklı boyaların duvar resimlerinde sıklıkla görülmesi bu boyaların elde edildiği ve kullanıldığının bir göstergesidir. Aynı zamanda Meksika ve Peru’daki yerli halkın bitkisel boyama ile uğraştık1arı ve Afrika yerlilerinin çeşitli bitkisel boyalarla günlük yaşamlarını renklendirdikleri de bilinmektedir (Uğur, 1988).